Sistem Düşünme Stratejileri ve Araçları

SİSTEM DÜŞÜNME STRATEJİLERİ

Sistem düşünme stratejilerini görsel, dinleme/konuşma ve kinestetik olarak üç genel kategoriye ayırabiliriz. Bu kategoriler, hususiyle birlikte uygulandıklarında, sistem düşünürü alışkanlıklarını elde etme ve zamanla sistem düşünme kapasitesini artırma hususlarında yardımcı olurlar.

Görsel Stratejiler (Araçlar)

Görsel stratejiler bağlantı çemberi, çıkarım merdiveni, zaman boyunca değişim grafiği, stok / akış haritası, buzdağı görseli ve nedensel döngü diyagramı gibi araçları içerir. Bu görsel araçlar, bir sistem düşünürünün sistemlerle ilgili düşüncelerini toplayıp analiz etmelerine, sentezlemelerine ve başkalarıyla paylaşmalarına yardımcı olur.

Dinleme ve Konuşma Stratejileri

Müzakere, diyalog, istişare gibi farklı iletişim kanallarının kullanılması, ortak bir kelime haznesinin geliştirilmesi, sistem düşünürlerinin bütünü görme ve mahruti düşünebilme yeteneğini artırarak sistemlerin nasıl çalıştığı hakkındaki anlayışını artırır.

Kinestetik Stratejiler

Bu stratejiler, bir sistemin nasıl ve niçin çalıştığı gibi soruları ele alırken bedenle aklı aynı anda kullanarak yakini artırmayı hedefler.

SİSTEM DÜŞÜNME ARAÇLARI

Zaman Boyunca Değişim Grafiği

Davranış-zaman grafikleri, bir sistemde etkisi olan değişkenlerin zaman içinde nasıl değiştiklerini gözlemleme imkanı sağlar. İncelenen değişken y ekseni üzerinde temsil edilirken incelenen zaman aralığı x ekseni üzerinde temsil edilir.

Nedensel Döngü Diyagramı

Nedensel döngü diyagramları sistem içerisindeki etkileşimleri, sebep-sonuç/illet-malûl irtibatlarını ve dairesel geri bildirimleri gösterir. Bu döngüler iki veya daha fazla değişken içerebilecekleri gibi zamanla pekiştirici veya dengeleyici davranışlar üretebilirler.

Bir sistemde zaman içerisinde sebep sonuç olur, sonuç da sebep olabilir. Bu döngü boyunca sürekli değişen, mekik dokuyan ve mebde-münteha arasında atkılarını ören sebep-sonuç ilişkileri ortaya çıkar. Nedensel döngü diyagramları, az değişkenli basit bir sistemi veya karmaşık bir sistemin bir kısmını açıklar. Sistemin bir değişkeni seçilir ve bu değişkenin zaman boyunca davranışı incelenelir. Sebeplerin ve sonuçların tetkikiyle döngünün diğer değişkenleri de açığa çıkar. Bir nedensel döngü diyagramı 4 kısımdan meydana gelir:

1. Sebep-sonuç ilişkileri ile irtibatlandırılmış “değişkenler”
2. Hangi öğenin hangi öğeyi etkilediğini ifade eden “oklar”
3. Okların yanında, bağlantığının yönünü ifade eden “semboller”
4. Döngünün pekiştirici veya dengeleyici yapısını ifade eden bir “sembol”

Pekiştirici döngüler, sürekli ve gittikçe hızlanarak artan veya azalan davranışları netice verirler. (Örn: dua-meyelan-ı hayr, istiğfar-meyelan-ı şer, metafizik gerilim-kitap okuma, kanser, paranoya, nüfus artışı, faiz borcu, öğrenme, şükür, bilgi-amel, nifak, enaniyet, bulaşıcı hastalıklar, nükleer reaksiyonlar)

Dengeliyici döngüler çoğu zaman pekiştirici döngülerin maruz kaldıkları bir sınırlama ile oluşurlar. Artma veya azalma davranışı, belli bir merkezi değere, diğer bir deyişle, bir “hedefe” yakınsar veya bu merkezi değer etrafında alınır (osilasyon). (Örn: açlık, susuzluk, acı, kan şekeri, kan basıncı, solunum, hastalık, uyku, bir gayeye yönelik çalışma, arz-talep, gelir vergisi, av-avcı, nur-zulmet, kaynak-nüfus)

Bağlantı (İlişki) Çemberi

Bağlantı çemberleri, mevcut geri bildirim döngülerini tanımlamak için kullanılır. Bir bağlantı çemberi oluşturduktan sonra, bir geri bildirim döngüsünü tanımlamak için kullanılan uzantı, bu döngünün öğelerini incelemek maksadıyla nedensel döngü diyagramına dönüştürülebilir.

Stok / Akış Haritasi

Stoklar birikimleri, yani zaman içinde artan veya azalan miktarları temsil ederler. Stok/akış haritası bu birikimleri, aralarındaki oranları ve bunları doğrudan ya da dolaylı olarak etkileyen şeyleri gösterir. (Örn: barajdaki su miktarı, para, nüfus, zulüm, gaz salınımı, mutluluk)

Çıkarım Merdiveni

Çıkarım merdiveni, algıların inanca dönüşmesini; tahayyül, tasavvur, taakkul, tasdik, iz’an, iltizam, itikad süreçlerini; aynı şeyleri tecrübe eden insanların farklı inançlar geliştirirken geçtikleri adımları gösteren bir uygulamadır.

Buzdağı Görseli

Buzdağı görseli, hadiselere bütüncül bakmayı sağlayan bir uygulamadır. Bir sistemin “büyük resmi”ne ait eğilimleri, sistem yapısını, zihinsel modelleri incelemeye imkan sağlar. Bu bilgi potansiyel aksiyon noktaları ve kaldıraç hamlelerinin belirlenmesinde kolaylık sağlar.

*Bu çalışma Waters Foundation’ın Systems Thinking in Schools isimli projesi esas alınarak hazırlanmıştır.